Afgelopen week heb ik een college gevolgd over storytelling in relatie tot duurzaamheid. Het ging over ‘alternatieve feiten’ en ‘leven in bubbels’: Hoe bereikt de serieuze wetenschapper een publiek dat hem niet wil horen? Helpen verhalen bij het doorbreken van die impasse en dus bij de noodzakelijke verandering? Het college ging erover hoe je dat dan zo goed mogelijk kunt doen - storytelling technisch. Maar mijn gedachten dreven af naar de veranderingen waar ikzelf mee bezig ben. Want zelfs al lukt het met een goed verhaal de ander te bereiken, de zender blijft dezelfde - die uit die andere bubbel - en wordt dus eerder gewantrouwd. Aan het eind van het college werd de sleutel gegeven om uit de impasse te komen – tenminste dat denk ik nu. Ik keer hier zo meteen naar terug. Eerst nog iets meer over die bubbels en de impasse vanuit een organisatieperspectief – want ik dwaalde niet voor niets af.
Die bubbels zijn onder andere een consequentie van veranderende maatschappelijke verhoudingen. Van 'jij moet dit doen' naar 'jij kunt zelf je eigen keuzes maken' en 'je bent zelf verantwoordelijk'. Voeg daaraan toe de oude en nieuwe technologieën om je in jouw favoriete bad onder te dompelen met fijn geurende middeltjes en, voilà, het gaat schuimen. Je ziet niets meer van wat er om je heen gebeurt. We zien de uitwassen nu in de politiek en tijdens het college werden voorbeelden genoemd op het gebied van klimaatverandering en vaccinatie. Maar ook binnen organisaties zien we deze ontwikkeling. Rond bijvoorbeeld functies zijn eigen werelden ontstaan waarbij de verkeerde KPI’s hebben geleid tot het ontstaan van schuim binnen afdelingsbubbels. Maar de verandering van verhoudingen moeten we niet laten ontsporen door verraderlijk schuim. Ik moest aan het model voor situationeel leiderschap denken toen ik hier verder over nadacht.
Na leiden en toe-leiden (waarbij de leider begeleidt en ondersteunt om de goede keuzes te maken) komt delegeren en dus loslaten. Van 'het helpen bij keuzes maken' naar 'zelf keuzes maken' met eigen verantwoordelijkheid. En, als we verder kijken, voorbij delegeren naar gedistribueerd leiderschap en zelfsturing. Maar dat vereist dus een hoge betrokkenheid van iedereen met het geheel en met elkaar. Delegeren en helemaal zelfsturing werkt niet zonder gedeelde doelen en het vertrouwen in voldoende competenties bij de anderen. Dat is wat dit model zo mooi laat zien.
'Zelf keuzes maken’ en zelfsturing verwordt alleen tot langs elkaar heen leven in onze eigen bubbels als er zoveel schuim ontstaat dat we niet meer worden geraakt door het verhaal van de ander. Onze betrokkenheid met elkaar en ons zicht op de wereld wordt ons ontnomen. Maar hoe meer je schuimvorming weet te bedwingen en open staat naar de ander, hoe sterker de verbinding kan worden en hoe meer de betrokkenheid op gedeelde doelen kan groeien. En omdat verhalen ons zo diep kunnen raken, zijn ze daarvoor een goed middel.
Bubbels zijn onderdeel van de veranderende maatschappelijke verhoudingen. Schuim daarentegen is een aberratie, een miskleun - niet de bedoeling. De overgang naar eigen verantwoordelijkheid is gepaard gegaan met onvoldoende betrokkenheid met het geheel en onvoldoende vertrouwen in de volwaardigheid van de ander. En te veel bekommering om en vooringenomenheid met onszelf.
Terug naar storytelling en de sleutel voor de impasse. Het college eindigde met een korte beschrijving van drie soorten verhalen: lineaire of doelgerichte verhalen; plot gestuurde hero's journeys; en momentane of relationele verhalen. Wat me raakte was de beschrijving van deze laatste categorie. Het zijn situaties van uitzichtloosheid of juist hoop waarin dit soort verhalen wordt verteld. Hoogst onzekere situaties waarbij je teruggeworpen bent op elkaar in alle kwetsbaarheid en wederzijdse afhankelijkheid. Als we denken aan klimaatverandering klopt deze beschrijving gevoelsmatig goed. Maar voelen we ons niet ook soms zo bij organisatie- of productontwikkeling op onontgonnen terrein? Wat gaat er gebeuren?
'Ik weet het ook niet' is de grondhouding in deze verhalen. En misschien is dit ook wel de houding die nodig is om de impasse en het wantrouwen te doorbreken. Het maakt niet uit vanuit welke bubbel de eerste geste komt. Het toont acceptatie van de ontstane situatie en nederigheid. Laten we eerst eens tot elkaar komen en horen hoe het met ons is. Luisteren, gehoord worden en dan samen - opnieuw lijkt het wel - leren hoe nu verder.
Volgende week weer college. Ik kijk er nu al naar uit!