Naar een framework voor romantisch reflecteren
In de voorafgaande twee blogs over reflecteren en kunst, is een romantisch perspectief (blog 1) naast het klassieke perspectief gepositioneerd. Romantisch reflecteren is reflecteren vanuit wat we ervaren en ons diepere weten aanspreken. Kunst kan ons daarbij helpen. In romantisch reflecteren zijn de horizontale context tijd en de verticale context afstand twee dimensies om te reflecteren (blog 2). In de derde in de serie blogs maken we het framework voor romantisch reflecteren met kunst compleet en voegen we twee dimensies toe: de diagonale context het verhaal en spiegelcontext de reflectie
De filmmetafoor laat zien dat een reflectie in de context van tijd en afstand beschouwd kan worden. Als we ons zelf, ons bewustzijn, voorstellen als een projectie op het filmdoek – hier en nu - dan kunnen we nu in de film waarin we ons bevinden terugkijken, vooruit kijken en kijken naar ons kijken hier en nu. We noemde deze varianten van de verticale context: flash back, flash forward en flash in. De horizontale context afstand kent de variaties: extreme close-up (ik), close-up (wij), uitgezoomd (zij), extreem uitgezoomd (totaal). Net als in de film zijn we in staat – hier en nu – terug te kijken, naar voren te kijken, naar binnen te kijken en dat tegelijkertijd te doen vanuit camera posities van ons zelf, wij, zij en het geheel.
Verhalen aan het werk
Net als in de film zijn de verhalen aan het werk bij reflectie. Wij bouwen onze reflectie op met verhalen. De hoofdpersoon (ik) kijkt terug (flash back) en beleeft de gebeurtenissen op nieuw die hebben plaatsgevonden. Een veel voorkomend voorbeeld, niet? Nu zijn er verhaalperspectieven die kunnen zorgen voor een variatie. We kunnen onszelf terug in de tijd plaatsen en denken wat we ons herinneren te hebben gedacht op het moment dat een gebeurtenis plaatsvond. We kunnen het verhaal vanuit het perspectief van een ander zien, wat kort neerkomt op de vraag: hoe zou de ander er tegen aangekeken hebben tegen de gebeurtenis destijds?
Vertelperspectief en Roodkapje
Nu kent een verhaal wendingen en beloop. Door uit te zoomen brengen we al gelaagdheid aan in het de gebeurtenis die heeft plaatsgevonden. Zonder te beseffen vertellen we het verhaal vaak uitgezoomd vanuit het perspectief van de alwetende verteller. Terugkijkend praat ik dan tegen mijzelf over ik alsof naast mij sta en tegen mij praat. De gebeurtenis komen als een gedistantieerd beeldverslag voorbij. Ik leg dit uit aan de hand van het sprookje Rood Kapje. Het verhaal vertellen vanuit het perspectie van de alwetende verteller is bijvoorbeeld : "toen ging zij met haar mandje naar oma … toen zei de wolf tegen Rood Kapje .. etc." Variatie op dit perspectief is bijvoorbeeld het perspectief van Roodkapje zelf “ik liep door het bos pad en voelde twijfel over mijn keuze, een koude zweepslag schoot door mij heen van angst…" of van ze boom in de tuin van oma “gatver, dat nu net die rare wolf tegen mijn onderkantje aan piest…" of bijvoorbeeld die andere, jaloerse oma. waar roodkapje nooit komt “ja toe maar wolfje, toe maar, vreet dat kreng met die rode pretentiemuts maar op!.
Het in- en uitzoomen van de verticale context is iets anders dan het verhaal perspectief. Ingezoomd (wij-perspectief) kent vele variaties op de alwetende verteller. “Rood Kapje zag zichzelf haar oma met grote oren aankijken” vanuit het perspectief van Rood Kapje is anders dan het perspectief van de wolf "De wolf zag de twijfel in de ogen van Rood Kapje toen ze naar de oren keek” of die van de wekker "alle alarmbellen in de wekker wilde rinkelen. Het zag Roodkapje twijfelen en het wist dat de wolf de twijfel zag. Ren, ren, ren zei haar alarm”.
Thought you would bring me to the resurrector Turns out it was just a reflektor (It's just a reflektor)
Uit: Reflector (Arcade Fire, featuring David Bowie)
Opbouw van een verhaal en de oude Grieken
Ook het tijdsperspectief van de horizontale context van reflectie is anders dan wanneer er iets gebeurde. Ik kan terugkijken (flash back) en toch het verhaal vertellen alsof het nu gebeurt. Of ik kan op de toekomst reflecteren (flash forward) en de reflectie doen vanuit het perspectief in het verleden gebeurde. Wanneer we bijvoorbeeld een reflectieve film willen maken over de toekomst van werk kunnen we ons prima in 2000 verplaatsen en terug gaan naar de tijd vóor de internet hype en smartphones, en dan een flash forward uit een zet'ten over de situatie in 2035. Tijdreizen in onze refectie net als in de film Back to the Future.
De dimensie van uit verhaal noemen we de verticale context in aanvulling op de horizontale context tijd en de verticale context afstand. De diagonale context verhaal maakt een rijk potentieel aan context mogelijk om te reflecteren.
We hebben het perspectief van de verteller, Daarnaast zijn er nog meer variaties in het verhaal dat kan worden toegelicht aan de hand van de vijfdeling in de opbouw van een verhaal van Aristoteles. Ieder verhaal kent een
Exposé, waarin de situatie geïntroduceerd wordt (wie, waar, wanneer)
Motorisch moment, herkenbaar aan ‘op een dag’ en ‘plotseling’ waarmee het verhaal op gang komt
Climax, waar de gebeurtenissen en de belevenissen in een oplopend conflict naar toe werken
Afloop, waarin we zien hoe het verhaal afloopt met de hoofdpersoon
Eindbeeld, de moraal van het verhaal, een eindconclusies “zij leefden nog lang en gelukkig”
Ieder kunstwerk heeft een verhaal
Schuin op de horizontale en de verticale context zien we de diagonale verhalende context dat gaat over de stem, de dialoog en de onderlinge verbeelden constructie van een realiteit, Ontbreken van een verhalend perspectief betekent het ontbreken van democratie en dialoog in de reflectie. Zoals in de mooie Ted Talk Oscar Eustius betoogt dat theater de basis is van democratie. De toevalligheid van de geboorte van democratie en theater in het oude Griekenland is geen toeval. Opwaartse macht wordt geven vanuit dialoog en participatie, zoals we dat in theater kenen waar de verhalen gedeeld en samen geconstrueerd worden.
Zoals we dat kenen van verhalen (in film!) dat we tijd kunnen versnellen …en vertragen. Reflectie aan zetten, betekent verhalend stilstaat en onderzoeken en het verhaal maken. Zoals James Joyce in zijn roman Ulysses bijna 1000 pagina’s schrijft over één dag in Dublin. Ulysses wordt gekenmerkt door veel innerlijke monoloog.
Ieder kunstwerk heeft een verhaal, omdat het de luisteraar, kijker aanzet tot constructie vaneen verhaal. Op het moment wij ons afvraag wat dat rare beeld of schilderij betekent zij we verhaal aan het maken. Mooi voorbeeld is het perspectief dat Velasquez hanteert net het schilderij Las Meninas. Als kijker word je deelgenoot en neem je deel als kijker of model? Hoe zijn de verhoudingen tussen jou en de personages op het schilderij, de schilder en de spiegel?
Voorbeelden van verhalen vinden we natuurlijk in films, romans, dans en muziek. Ook beelden, tekeningen en schilderijen vertellen een verhaal. De drieluiken van Jeroen Bosch spreken tot de verbeelding. Heeft ieder kunstwerk niet een verhaal, eenvoudig weg omdat wij ons bij het zien en luisteren naar kunst betekenis geven door zelf er een verhaal van te maken? De pindakaasvloer van Wim T.Schppers roept reactie op, om nog maar niet te spreken over de impact van geur en kans op een allergisch reactie.
De verhalende context is samenvattend voor ons reflecteren:
een perspectief keuze: welke verteller?
een perspectiefkeuze voor het moment in het verhaal
de implicatie dat de zoom en de flash (even) gefixeerd worden op een moment en een bepaalde afstand.
De diagonale verhalende context geeft biedt opening voor wendingen in het vervolg door de veelvoud aan perspectieven.
De vierde dimensie: de spiegelcontext de reflectie
De laatste dimensie is de spiegelcontext de reflectie. Vanuit een verhalend perspectief kunnen we reflecteren op de gebeurtenissen in een flash back, flash forward, of flash in, ingezoomd of uitgezoomd. Wanneer we dan reflecteren betrekken we nog altijd wat met onze zintuigen horen, tasten, kijken, ruiken, evenwicht waarneembaar is. Met de eerste drie dimensie was het in hoofdzaal vraag: waar, wanneer en vanuit wie we focus hebben. De spiegelcontext gaat over wat niet waarneembaar is en wat er wel is. Zoals we van de film een projectie op het doek weten we dat de filmrol bestaat uit opeenvolgende frames met leegte daartussen, zo is alles wat we waarnemen niet alles wat er is. Ik denk aan de 21 g die weg is op het moment van jouw overlijden en de 15% materie die ontbreekt in het heelal. Maar ook meer herkenbaar de energie die er is op een bruiloft, een begrafenis, een meeting op kantoor.
Just a reflection, of a reflection Of a reflection, of a reflection, of a reflection Will I see you on the other side? (Just a reflektor) We all got things to hide (Just a reflektor)
Uit: Reflector (Arcade Fire, featuring David Bowie)
Kunstenaars en de vierde dimensie
Ook kunstenaars zijn gefascineerd door deze vierde, ongrijpbare dimensie. De werken van Escher zijn bekend om het spelen met deze vierde dimensie. Ook Picasso en Dali hebben geprobeerd de vierde dimensie in beeld te brengen. Deze dimensie is in principe een vierde ‘richting’ die haaks staat op de ons al bekende richtingen breedte, hoogte en diepte. Dit kun je voor je zien als een vierde as die loodrecht staat op alle andere assen van een driedimensionaal assenstelsel.
Pablo Picasso fantaseerde over hoe onze driedimensionale wereld eruit zou zien en maakte het schilderij Dora Maar seduta, een portret van zijn toenmalige vrouw Dora Maar. In het gezicht zijn namelijk zowel voor- als zijaanzichten verwerkt. Zo is het linkeroog als vooraanzicht geschilderd, terwijl het rechter en profil weergegeven wordt. Ook van de neus zijn alle kanten zichtbaar. Je ziet een vrouw van wie ieder perspectief tegelijk zichtbaar is.
In Parijs staat de 110 meter hoge, 108 meter lange en 112 meter brede Grande Arche de la Défense. Het is een driedimensionale weergave van een vierdimensionale hyperkubus is, bedacht door de Deense architect Johann Otto von Spreckelsen.
Salvador Dalí gebruikte de hyperkubus in het werk Crucifixion (Corpus Hypercubus, 1958). Hierop is de kruisiging van Jezus afgebeeld, waarbij het kruis niet bestaat uit twee balken maar uit acht kubussen.
De vierde dimensie, de spiegelcontext is niet eenvoudig uit te beelden ook al is deze altijd aanwezig. In aanvulling op de waarneembare dimensies, kunnen we ons afvragen wat niet met ons gehoor, zicht en tastzin waargenomen kan worden wordt en wel gevoeld kan worden. Net als de openingen tussen de frames in de filmrol.
Verder naar Agile
Samenvattend komen we dan tot een framework voor romantische reflectie in vier dimensie die ten opzichte van de klassieke reflectie een brede schakering aan mogelijkheden biedt om te overdenken én te handelen. Dat handelingsperpectief – voordat iemand zich nog niet heeft afgevraagd “wat heeft dit alles drie blogs lang met Agile van doen?” – is vooral relevant voor een Agile benadering van leren en veranderen. Voordat we verder gaan met het gebruik van kunst, reflecteren we eerst in de praktijk van Agile Transformeren vanuit klassiek framework om vervolgens het romantisch framework toe te passen. Wordt vervolgd …..
